Η ιστορία του Αισχύλου και το περιεχόμενο του Ιερού Δράματος

Ποιος είναι όμως αυτός ο Αισχύλος; Ήταν γιος του Ευφορίωνος και συγγενής των Ευμολπιδών. Οι Ευμολπίδες ήταν οικογένεια ιερατική. Ελέγχουν την τέλεση των Ελευσινίων Μυστηρίων εδώ και χίλια χρόνια. Η καταγωγή τους λέγεται ότι είναι από τη Σελήνη, το μέρος όπου οι ανθρώπινες ψυχές παίρνουν από τους δαίμονες* το αστρικό τους σώμα πριν γεννηθούν στη γη. Οι Ευμολπίδες είναι στοχαστές και τραγουδιστές. Πλένονται στις λίμνες της Ελευσίνας και λέγεται ότι εκεί που είναι ο ναός της Εκάτης, αυτοί κατεβαίνουν στον Κάτω Κόσμο. Ο Αισχύλος έχει ζήσει κοντά τους από παιδί. Έχει λάβει όλες τις διδαχές και έχει πάρει μέρος και στα Ελευσίνια Μυστήρια. Και στα Μικρά και στα Μεγάλα. Εκείνο όμως που τον έχει συγκινήσει περισσότερο είναι το Ιερό Δράμα που παρακολούθησε κατά τη διάρκεια των Μυστηρίων.

(* δαίμονες: η λέξη εννοείται με την αρχαία ελληνική σημασία του «αυτοί που γνωρίζουν»)

Το Ιερό Δράμα απεικονίζει την ιστορία της Περσεφόνης, που βρίσκεται ήδη στον Κάτω Κόσμο. Παίζεται την τρίτη ημέρα των Μεγάλων Μυστηρίων σε υποψήφιους μυημένους που έχουν ήδη παρακολουθήσει τα Μικρά Μυστήρια που αφηγούνται την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα. Η υπόθεση του Δράματος εκτυλίσσεται γύρω από την ιστορία της Περσεφόνης που όντας στον Άδη, καλείται από τον Πλούτωνα να γευτεί τον καρπό της λησμονιάς και με αυτόν να ξεχάσει τον επάνω κόσμο και να μη γυρίσει ποτέ σε αυτόν. Η ιστορία του Ιερού Δράματος είναι συμβολική και οι υποψήφιοι προς μύηση γνωρίζουν ήδη από τις διδαχές τους ότι η ιστορία αυτή είχε να κάνει στην πραγματικότητα με το ταξίδι της Ψυχής. Η Ψυχή, συμβολιζόμενη από την Περσεφόνη, είχε αφήσει το σπίτι της στον Ουρανό και είχε κατέβει (ενσαρκωθεί) στη γη, τον Κάτω Κόσμο. Εδώ στη γη καλείται να φάει τον καρπό της λησμονιάς και να ξεχάσει τη θεία καταγωγή της.

Στο ρόλο της Περσεφόνης είναι τις περισσότερες φορές κάποια από τις κόρες του Ιεροφάντη, ενώ στο ρόλο της Δήμητρας η γυναίκα του. Η Περσεφόνη είναι καθισμένη στο μέσο της σκηνής, δίπλα στον Πλούτωνα, ντυμένη στα μαύρα. Ο Πλούτωνας προσπαθεί να τη γοητεύσει και να της προσφέρει τον καρπό της λησμονιάς. Το ρόδι. Αυτόν τον καρπό που θα την κάνει να ξεχάσει την ουράνια καταγωγή της. Η Περσεφόνη στέκει μαγεμένη από τον Πλούτωνα και παρασύρεται σχεδόν να δοκιμάσει τον καρπό. Είναι έτοιμη σχεδόν να παραιτηθεί, όταν εισέρχεται στη σκηνή με πάθος ο Ήρωας του Θείου Δράματος, ο Τριπτόλεμος. Ο Τριπτόλεμος θεωρούνταν ο ιδρυτής των Ελευσινίων Μυστηρίων και στο Ιερό Δράμα απεικονίζει τον Ήρωα που στόχο έχει να προστατεύσει την Περσεφόνη. Εισέρχεται στη σκηνή καβάλα στο άρμα της θεάς Εκάτης. Το άρμα αυτό δεν είναι ένα συνηθισμένο άρμα. Το σέρνουν πύρινα φίδια και στον κόσμο των Μυστηρίων είναι κι αυτό σύμβολο της πύρινης ενέργειας που είναι απαραίτητη για να αντιμετωπίσει κανείς τα πάθη και τους πειρασμούς.

Η παρέμβαση του Ήρωα είναι κρίσιμη. Καταφέρνει να αποσπάσει την προσοχή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα και τη βοηθάει να θυμηθεί για μία τελευταία φορά την ουράνια καταγωγή της. Η Περσεφόνη (Ψυχή) όμως γνωρίζει ότι ο Ήρωας της (κατώτερη προσωπικότητα που είναι όμως εξαγνισμένη) δεν αρκεί να τη σώσει. Ξέρει ότι ο μόνος ο Σωτήρας γι’ αυτήν είναι ο ίδιος ο θεός ή αλλιώς το Πνεύμα της. Επικαλείται έτσι τον ίδιο το Διόνυσο. Καλεί το θεό (άγγελο της θα λέγαμε σήμερα) να τη σώσει από το μαρτύριο που τη βασανίζει. Τον καλεί με το όνομα του «Διόνυσε, βοήθησε με».

Στη σκηνή του Ιερού Δράματος ξεσπούν κεραυνοί. Σκοτάδι και οπτασίες γεμίζουν το σπήλαιο του Άδη. Φαντάσματα και τέρατα φοβίζουν τους υποψήφιους προς μίμηση. Ο δρόμος της Ψυχής προς την απευλευθέρωση από τη ζωή περνάει μέσα από τις απειλές του αστρικού. Οι υποψήφιοι ζουν τον τρόμο σαν να ήταν η ίδια η στιγμή του θανάτου τους. Καλούνται να προχωρήσουν μες στο σκοτάδι σε ένα στενό και μακρύ διάδρομο που οδηγεί στην αίθουσα που είναι ο Ναός της Δήμητρας. Άλλοι τρομάζουν περισσότερο κι άλλοι λιγότερο. Άλλοι τα καταφέρνουν κι άλλοι γονατίζουν στο μέσο του διαδρόμου, έχοντας καταληφθεί πλήρως από το φόβο. Η εμπειρία είναι τρομακτική, αν συνυπολογίσουμε ότι στην αίθουσα υπάρχουν και καπνοί και μυρωδιές από ουσίες που κατά πολλούς παραπέμπουν και σε ναρκωτικά.

Σκοπός της διαδικασίας είναι να βιώσουν οι υποψήφιοι τι συμβαίνει ακριβώς τη στιγμή του θανάτου τους. Να νιώσουν τα συναισθήματα, να αισθανθούν την πάλη, τον τρόμο, τη μοναξιά, την απόγνωση. Αλήθειες που είχαν διδαχθεί ήδη θεωρητικά, καλούνταν τώρα να τις βιώσουν. Η Ψυχή για να ξαναγυρίσει στον Ουρανό πρέπει να περάσει τις δοκιμασίες του αστρικού μετά το θάνατο της. Αστρικές μορφές προβάλλουν γύρω της και προσπαθούν να την κάνουν να ξεχάσει το σκοπό της. Κάθε ταύτιση μαζί τους ελλατώνει την ενέργεια της. Στο τέλος διαλύεται εξαντλημένη και χάνεται για πάντα. Ο Ήρωας με τη μορφή της Συνείδησης προσπαθεί να την κρατήσει στον ίσιο δρόμο. Αν καταφέρει να την κρατήσει, η Ψυχή θα καλέσει τον ηλιακό της άγγελο να τη σώσει.

Τι σημαίνει όμως αυτή η επέμβαση εσωτεριστικά; Η σύνδεση με τον ηλιακό μας άγγελο, μας γεμίζει με την ενέργεια του ουράνιου πυρός που έχουμε μάθει να ονομάζουμε αγάπη. Γιατί η αγάπη εσωτεριστικά, αυτό είναι. Ένας είδος ουράνιας ενέργειας, με πραγματική μορφή. Και για να μας γεμίσει, απαραίτητη είναι η παραίτηση από κάθε επιδίωξη και η έλλειψη ταύτισης με επιθυμίες. Η στάση αυτή που μας φαίνεται τελείως ηθική, στην πραγματικότητα έχει ενεργειακό αντίκρυσμα στον οργανισμό μας. Ανοίγει τα τρία ανώτερα ενεργειακά κέντρα του σώματος μας και τα γεμίζει με ενέργεια. Αλλά για την ενέργεια αυτή πρέπει να είμαστε έτοιμοι, αλλιώς μας κατακαίει.

Ωστόσο το Ιερό Δράμα είναι μερικές φορές κάτι περισσότερο από απλή αναπαράσταση. Η κόρη που παίζει την Περσεφόνη, παρασυρμένη από την ταύτιση με το ρόλο της, οδηγημένη κι η ίδια να βιώσει την πλήρη παραίτηση, κάποιες φορές – όχι πάντα αλλά κάποιες φορές – αφήνει να γλιστρήσει από μέσα της η ίδια η ζωή. Μένει στο κέντρο της σκηνής ζωσμένη από τις αναθυμιάσεις και είτε δεν μπορεί – ζαλισμένη – είτε δε θέλει να εγκαταλείψει το χώρο. Έτσι χάνεται συνειδητά από τη ζωή και αποχωρεί ενωμένη με το δικό της ηλιακό άγγελο.

Έχοντας βιώσει μία τέτοια εικόνα, οι μυημένοι συνειδητοποιούσαν ότι το περιεχόμενο των Μυστηρίων δεν είναι μία απλή θεωρία, αλλά μία κατάσταση βίωσης πραγμάτων που μόνο θεωρητικά μπορούσε κανείς να προσεγγίσει ως τότε. Αποτελεί μάθημα ζωής για ανθρώπους σαν τον Αισχύλο, το Σοφοκλή και άλλους επιφανείς Αθηναίους που τότε έπαιρναν μέρος στην τέλεση των Μυστηρίων. Δεν είναι τυχαίο που η ανάπτυξη και η πρόοδος μιας πόλης κράτους ή ενός έθνους στην πιο σύγχρονη εποχή συνδυάζεται κάποιες φορές με τη δράση κάποιων εσωτερικών σχολών που εξωτερικεύονται στο λαό τους και τον μπολιάζουν με διδάγματα για την εξέλιξη του.

Ο Αισχύλος και οι συμπολίτες του Αθηναίοι έχοντας πίσω τους τις διδαχές της εσωτερικής σχολής της Ελευσίνας κλήθηκαν σύντομα να δείξουν την ποιότητα τους ως ήρωες και δημοκρατικοί πολίτες. Λίγο μετά τη μύηση του Αισχύλου στα Μυστήρια τόσο αυτός όσο και πολλοί συμπολίτες του κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν την επίθεση των Περσών. Ο θρίαμβος τους στο πεδίο των μαχών τους έδωσε την αναγκαία αυτοπεποίθηση για να αναπτυχθούν σαν Πόλη. Τους δίδαξε όμως ότι εκτός από τη θεία αγάπη, η ομόνοια και η ανθρώπινη αγάπη μπορούν να φέρουν στη γήινη ύπαρξη μας σημαντικά επιτεύγματα.

Ήταν ο συνδυασμός των εμπειριών αυτών – της θείας διδασκαλίας και του θριάμβου της ανθρώπινης αξιοπρέπειας – που χαρακτήρισε το έργο του Αισχύλου. Ξεκινώντας από το έργο του Πέρσες υμνεί τη σημασία της συνεργασίας όλων των ανθρώπων για την επίτευξη του κοινού σκοπού. Το μεγαλύτερο έργο του όμως παραμένει η τριλογία του Προμηθέα. Προμηθέας Πυρφόρος, Προμηθέας Δεσμώτης και Προμηθέας Λυόμενος. Από την τριλογία του αυτή μόνο η δεύτερη έχει μείνει σε μας και αποσπάσματα από την τρίτη. Η τριλογία παρουσιάζει τον Προμηθέα που σαν άλλος υδροχοϊκός μύστης επιστρέφει με τη θέληση του στη γη για να διδάξει τους ανθρώπους τη δύναμη της φωτιάς, της ενέργειας (κουνταλίνι θα έλεγαν σήμερα οι γνωστικοί). Με αυτή οι άνθρωποι θα μπορέσουν να ελευθερωθούν από τα δεσμά τους και να ανέλθουν στους ουρανούς. Για να το κάνει αυτό όμως αναγκάζεται να εισέλθει και πάλι στο βασανιστικό τροχό των ενσαρκώσεων.

Το δώρο του επιτρέπει στον άνθρωπο να αποκτήσει τη δική του εστία φωτιάς. Ο άνθρωπος μπορεί πια να προχωρήσει βασισμένος στις δικές του δυνάμεις χωρίς να χρειάζεται τους θεούς (και πράγματι οι γνωστικοί πιστεύουν ότι η Ψυχή δεν προϋπάρχει αλλά καλούμαστε να τη δημιουργήσουμε με τις δικές μας δυνάμεις). Στη σκηνή του Προμηθέα Δεσμώτη ο Αισχύλος τολμά να προχωρήσει σε κάτι που για τα Ελευσίνια Μυστήρια θεωρούνταν ύβρις. Η αυτοπεποίθηση του Αθηναίου πολίτη που έχει έλθει νικητής από τους Περσικούς Πολέμους και νιώθει ότι δε χρειάζεται και τόσο το μεταφυσικό εκφράζεται μέσα από τη ρήση του Προμηθέα, που διηγούμενος την ιστορία της διαφωνίας του με το Δία, εκστομίζει ότι μία ημέρα κι ο ίδιος ο παντοδύναμος Δίας θα φτάσει η στιγμή που θα ταπεινωθεί. Κάποιος από τους απογόνους του θα έρθει στη γη με ένα όπλο δυνατότερο από τις βροντές και τους κεραυνούς και τότε κι ο ίδιος ο Δίας θα μάθει ότι στη ζωή άλλο εξουσία και άλλο δουλεία.

Μεγάλες κουβέντες για να ειπωθούν στο θεατρικό κοινό της αρχαίας Αθήνας. Πόσο μάλιστα που ειπώθηκαν από τον ίδιο τον Αισχύλο, που έπαιζε και το ρόλο του Προμηθέα –πρωταγωνιστή. Η ύβρις βεβαίως δεν μπορεί και δεν αρμόζει να μείνει αναπάντητη. Ομάδα μισθοφόρων, πληρωμένη από πολιτικούς του αντιπάλους εισέρχεται στην ορχήστρα, έτοιμη να δολοφονήσει επιτόπου τον Αισχύλο για την ανήκουστη βλασφημία του. Ο ίδιος αντιμετωπίζει με θάρρος την απόπειρα και μπροστά στους έκπληκτους θεατές κατεβαίνει και μεγαλοπρέπεια από τη σκηνή και πηγαίνει στο κέντρο της ορχήστρας εκεί που βρίσκεται ο ιερός βωμός. Αγκαλιάζει με το σώμα του το βωμό, αφήνοντας τον εαυτό του στο έλεος του θεού και επικαλούμενος το Διόνυσο. Οι δολοφόνοι του είναι αδύνατο να συνεχίσουν καθώς ο ικέτης στο βωμό θεωρείται ιερός και ο βωμός δεν μπορεί να μολυνθεί με αίμα. Οι θεατές σηκώνονται όρθιοι και ζητωκραυγάζουν έξαλλα για το θάρρος και την αυταπάρνηση του Αισχύλου.

Στιγμές μοναδικές στην ιστορία του αρχαίου θεάτρου, στιγμές που κόστισαν όμως οριστικά και την εύνοια που απολάμβανε ως τότε ο Αισχύλος στις τάξεις των Ευμολπιδών. Μπορεί ο Αισχύλος να γλίτωσε τη δολοφονία, πέφτει όμως σε δυσμένεια. Τη θέση του παίρνει πλέον ως διάδοχος του ο Σοφοκλής. Εκλεκτός κι αυτός των επιφανών Αθηναίων και μυημένος στα Ελευσίνια Μυστήρια, αλλά λιγότερο πρόθυμος για αχρείαστες αποκαλύψεις. Με το Σοφοκλή η παρέμβαση των μυημένων στην ιστορία του αρχαίου θεάτρου δείχνει να κλείνει. Ο Ευριπίδης και οι μεταγενέστεροι τραγικοί, αν και μοναδικοί συγγραφείς, δεν είναι μυημένοι. Τα θέματα που πραγματεύονται δεν αγγίζουν το ζήτημα της ψυχής και του θείου, αλλά τις καθημερινές υποθέσεις των ανθρώπων. Τα μυστικά των Μυστηρίων δεν απειλούνται πλέον με αποκάλυψη και ο κόσμος αντιμετωπίζει το θέατρο όπως περίπου το αντιμετωπίζει και σήμερα. Η ανθρωπότητα δε θα μάθει ποτέ στην πραγματικότητα τι ακριβώς γινόταν την τρίτη ημέρα της γιορτής των Μεγάλων Μυστηρίων και θα περιοριστεί σε εικασίες και υποθετικές αφηγήσεις για να προσεγγίσει το μυστήριο – όπως και η παραπάνω.

Επίλογος

Πολλά μπορούν να ειπωθούν για την προσέγγιση του συγγραφέα. Πολλά ίσως και για τον υποφαινόμενο και την υποκειμενική σκοπιά που αντιμετώπισε το έργο του συγγραφέα. Ωστόσο ένα συμπέρασμα που θα μπορούσε να βγάλει κανείς είναι ότι πολλά πράγματα στην ανθρώπινη ιστορία δεν είναι όπως φαίνονται και υπάρχουν πολλά γεγονότα και πρωτοβουλίες που κρύβουν πίσω τους ενέργειες που δεν έχουν προβληθεί επαρκώς από την σύγχρονη ιστορία. Ελπίζω ότι με αναφορές σαν αυτό το άρθρο και τις παραπομπές της βιβλιογραφίας, αυτά τα θέματα θα αναδειχθούν περισσότερο και θα προβληματίσουν τους ανθρώπους της αναζήτησης.

Βιβλιογραφία

• Η γένεσις της Τραγωδίας και η Επίδραση των Ελευσινίων Μυστηρίων, Εδουάρδος Συρέ, 2003, Εκδόσεις Τετρακτύς
• http://www.kairatos.com.gr/eleysinia.htm
• Ελευσίνια Μυστήρια, Μύθος και Αποσυμβολισμός, http://www.mystica.gr/elefsinia.htm
• Θεά Δήμητρα και Ελευσίνια Μυστήρια, http://www.apologitis.com/gr/ancient…ΛΑΤΡΕΙΑ
• Η χαμένη Κιβωτός της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας και των Μυστηρίων, http://www.esoterica.gr/articles/con…1/kivotos1.htm